Հրանտ Մաթեւոսեանը եւ Ընթերցողները/Հրանտ Մատթեւոսեանի հետ
Թորոս Թորանյան |
Բ. Հրանտ Մաթեւոսեանը՝ եւ գրականագէտ Ժենիա Քալանթարեանի ՛՛Դիտանկիւն՛՛ երկը. Ա. ՄԱՍ → |
[ 3 ]
Ա.
Հրանտ ՄԱԹԵՒՈՄԵԱՆԻ հետ
Չկարծեք յանկարծ, որ Հրանդ Մաթեւոսեանի մասին յուշեր գրելու կը պատրաստուիմ: Յուշեր գրելը փորձանաւոր գործ է: Եթե կ՛ուզեք՝ կը նմանի պումերանգի, կրնայ պատասխան հարուած տալ բոլոր անոնց, որոնք իրենց երազածը իրականութիւն կարծելով բարտիի գագաթին հասած ըլլալ կը կարծեն, մինչդեռ իրենք բարդի չեն՝ այլ բաղեղ, եւ երեւնալ կ՛ուզեն բարդի բարձրութենէն:
Մտերիմ բարեկամս՝ գեղանկարիչ Յակոբ Յակոբեան զիս կը զգուշացնէր այս ըսելով.
_«Մի՛ տարածուիր, խտացո՛ւր խօսքերդ»:
Յիշեցի՝ ուրեմն խտացնեմ խօսքս:
2015 թ.-ի Նոյեմբերի 15-ին պրոֆ. Մարգարիտ Խաչատրեանէն կը ստանամ տոմս մը.
-«Յարգելի Թորոս Թորանեան հրաւիրում ենք ձեզ մասնակցելու Հայ-Ռուսական Համալսարանում Հայոց լեզուի եւ գրականութեան ամբիոնի կազմակերպած հանրապետական գիտժողովին՝ նուիրուած Հրանտ Մաթեւոսեանի ծննդեան 80 ամեակին»:
Սիրուն էր տպագրուած հրաւիրատոմսը, Հրանտի երկու գունատիպ լուսանկարներով, որոնցմէ մեկուն տակ գրուած էր.
-«Գիտաժողովը տէղի կ՛ունենայ Նոյեմբերի 17-ին ՀՌՀ ռեկտոտի կոնֆերանսների դահլիճում, հասցեն՝ Յովսէփ էմինի 123:» [ 4 ] Յովսէփ էմին անունը պահ մը միայն զիս տարաւ Լոնտոն, ուր կարճ ժամանակ մը աոաջ Օքսֆորտի Համալսարանի մէկ սրահին մէջ լսած էի փրոֆ. Թոմսընի մէկ դասախօսութիւնը անոր մասին, ուր ներկայ էին 70 հոգի, որոնց մէջ չորս հայ, բոլորս ալ Մելգոնեանցի: Չտարածուիմ:
Վեց էջանի հրաւիրատոմսը ծայրէ ի ծայր կարդացի, եւ անշուշտ առաջին իսկ րոպէէն որոշեցի ներկայ գտնուիլ այս ձեռնարկին:
Ինչպէ՞ս կրնայի բացակաայիլ ձեռնարկէ մը, որուն հերոսը իմ սիրած հեղինակ Մաթեւոսեանն էր այն օրէն՝ երբ կարդացած էի անոր ՛՛Մենք ենք մեր սարերը՛՛ գիրքը:
Այսպես մտածել առաւ ուժգնութիւն՝ երբ հրաւիրատոմսին վրայ ընթերցեցի.
—«Ծնուել եմ Լոռի 1935-ին Այ եւ հետագայ 20, անգամ 30 տարիների գիւղը՝ մեր եւ հների միջեւ շատ աւելի Թումանեանի, Տոլստոյի, Քսենոփոնի ժամանակներին էր մօտ քան մեր այսօրուան: Մաճ եմ բռնել, պատուաստ դրել… կարողութիւններիս ցանկով էջը չլցնելու համար միանգամից ասեմ՝ առասպելի ջրհեղեղը կրկնուէր, Նոյեան պէս կարող էր վերստեղձել հողագործութեան ու անասնապահութեան մեծ մշակոյթները, եւ մարդկանց յիշողութիւնը եթէ յանկարծ խաթարուէր. ագգականներիս ու երկրացիներիս այն օրերի վարքից կարող էի նորից ժողուել մարդկային բրոյականութեան օրէնսգիրքը: Այս ամէնի համէնի պարտական եմ այն հին Ահնիձոր գիւղին»:
Կարդացի այս տողերը եւ պահ մը ընդհատելով ընթերցումս մտաձեցի. ՝՝Մաթեւոսեանը իր խտացեալ խօսքերուն [ 5 ]
մէջ միշտ ունի խորհուրդ մը՝ ընթերցողը մղելով խորաչափելու կարդացածը:
Ուրիշ մտածելու խօսքեր եւս կային այս էջերուն վրայ, որոնցմէ չեմ ուզեր զրկել ընթերցուղները.
— «Այս սիրելի — սարսափելի, խելացի — խելագար, հասկանալի աշխարհում՝ դաժան բան է մերկ լինել, լինել աշխարհի մերկացած նեարդը գրող:
Սպիտակ թղթի առջեւ ամէն վայրկեան կարելի է կաթուածար լինել»:
Տակաւին՝ այլ առակ լուարուք.
—«Գրականութիւնը աշխարհի ազնուանալու տառապալից ճիգն է: Դա գրականութեան կոչումն է ի ծնէ: Ինչպէս ստրկորդիները ծնում են ստրութեան մեջ, այդպէս էլ ամէն մի գրող յայտնտում է թիապարտի նստարանին»:
Այս տողերը զսպանակի՝ լարուած զսպանակի վերածեցին զիս:
Կարծէք չէր բաւեր այսքան, երբ տոմսի 5 — րդ էջին վրայ կարդացի.
— «Մաշակոյթի պատասխանատուութիւնը աշխարհի ճակատագրի մէջ վիթխարի է»:
Նաեւ.
—«Գիտե՞ս ինչ, կեանք է՝ եւ մի՛ ակնկալիր անփոթորիկ ծով. եւ եթէ խորտակւում ես՝ մեղքը քոնն է եւ ոչ թէ փոթորկինը, քանի որ փոթորիկը ծովն է: Ո՞ւր է խարի՛սխդ...»:
Այս հարցին՝ միտքէս բարձր ձայնով պատասխանեցի, խարիսխիս Հայաստանն է: [ 6 ] Եթէ սփիւռքի ծնունդիս խարիսխը Հայաստանն է Ծմակուտի մէջ ծնած, խոտ հնձած, պատուաստ կատարած, կովէն սնունդ ստացած Մաթեւոսեանին գործը պէտք է ըլլայ... ի ծնէ:
Մի ձանձրացէք խնդրեմ, վերջին խօսք մը եւս կայ նոյն էջին վրայ.
—«Իրենց անցեալն ու ապագան նրանք ծրագրում են, այնինչ մեր վարքը օտար ձիու պէս մեր տակից փախչում է»:
Այսպէս, մենք ներկայ եղանք Մաթեւոսեանի փիլիսոփայական մէկ ելոյթին: Լսելու ենք նաեւ օրուան զեկուցաբերները՝ Նոյենբերի 17—ին:
Եւ որովհետեւ իմ ապրածս բնակարանը կը գտնուէր Կոմիտասի անուան նուիրած պողոտայի էն սկզբին, որոշեցի մարզանքի փոխան հետիոտն բարձրանալ վերելքն ի վեր դէպի գիտաժողովի վայրը ՝ Սլաւոնկան Համալսարան:
Բաւական մը բարձրանալէ վերջ՝ աճապարող հայուհիի մը հարց տուի.
«Տակաւին հեռո՞ւ է Սլաւոնական Հալմասարանը...»:
«Սովորում եմ այդ համալսարանում, էսա, աջ կը դառնանք եւ ուղիղ մի նեղ փողոց մեզ կը հասցնի ձեր ուզած համալսարանը: Կ՛ընկերանա՞ք ինձ»:
Սիրով ընկերացայ: Ժամանակին հասանք: Ուսանողներ ցույց տուին դահլիճին դուռը:
Նախքան այդ՝ վերստին աչքէ անցուցի ծրագիրը, Առաջին նիստ (ժամը 11.00—ից 12.30):
Տասը րոպէ ժամանակ ունէի: Մատնահարեցի կողքի սենեակներէն մէկի դուռ — «Բացուի՛ր Սեզամ»: [ 7 ] Դուռը անմիջապէս բացուեցաւ: Դէմս զո՞վ գտայ: Ուսանողական տարիներէս մէկ բարեկամս՝ Աշօտ Եղիազարեանը, որ րոպէներ ետք պիտի բացումը կատարէր օրուան գիտաժողովին: Մենք գրկախառնուեցանք: Յուշեր պատմելու ժամանակը չէր: Մտանք դահլիճ:
Գիտաժողովը բացուած յայտարարուեցաւ: Դահլիճ ընդարձակ չէր՝ պարապ ալ չէր:
Ողջոյնի խօսքով հանդէս եկան երեք հոգի.
1.Բացման խօսք՝ ՀՌՀ Հայոց լեզուի եւ գրականութեան ամբիոնի վարիչ Ա. Եղիզարեան:
2.Ողջոյնի խօսք՝ ՀՌՀ գիտական գծով պրոռեկտոր Պ. Աւետիսեն:
3.Ողջոյնի խօսք՝ ՛՛ Հրանտ Մաթեւոսեան՛՛ հիմնադրամի տնօրէն Դ. Մաթեւոսեան:
Անշուշտ պիտի ուզէի, որ ենթականերու անուները եւս տրուէին՝ եւ ո՛չ թէ լոկ ազգանունները:
Պէտք է հաստատել, որ լուրջ միջոցառում էր: Գիտական ելոյթ ունեցան նիւթին գիտակ իննը անձաւորութիւններ, որոնցմէ երկուքը՝ ռուսերէն լեզուով, ուրեմն եօթը հոգի մայրենի լեզուով:
Ինծի համար հետաքրքրականը՝ խի՛ստ հետաքրքրականը այն էր, որ ելոյթ ունեցողներէն երկու երիտասարդ էին:
Անոնցմէ վերջինէն խնդրեցի ունենալ իր զեկոյցին մէկ պատճէնը՝ զոր ստացայ անմիջապէս:
Ուրեմն, Հրանտ Մաթեւոսեանի գրականութեամբ զբաղուող երիտասարդ ուժեր ե՛ւս կան Հայաստանի մէջ: [ 8 ] Հիմա, այս էջերուն վրայ եթէ ներկայացնեմ բոլոր զեկուցաբերներուն ելոյթները, թէեւ ձանձրալի ըլլալէ շատ հեռու պիտի ըլլային՝ բայց ինձմէ պիտի խլէին երկար ժամանակ:
Աւելցնեմ անմիջապէս, որ զեկոյցներու աւարտին հետեւեցան կարծիքներու փոխանակումներ, անուշտ ազատ արտահայտութիւններով, ուր երբ հնչեցին գոհունակութեան խօսքեր՝ եղան նաեւ դիտողութիւններ, յատկապէս այն մասին՝ որ ելոյթը մերթ խտացնել պէտք էր:
Միջազգային օրէնքով՝ սկիզբէն կ՛որոշեն ժամանակը: Օրինակ 10 կամ 15 կամ քսան րոպէ:
Համագումարի մը ընթաքցին ի Լոս Անճելըս՝ երբ ելոյթիս ընթացքին օրուան ղեկավարը զգոյշացույց զիս, որ նկատի ունենամ ժամանակիս վերջանալուն մօտիկութիւնը, նիւթս էր ՛՛Թիւրք բժիշկներուն դերը Հայոց ցեղասպանութեան մէջ՛՛, եւ յայատարարեցի.
— «Հայոց տառապանքի՛ն չափ ժամանակ կ՛ուզեմ»:
— «Այդ պարագային դուք խանգարած պիտի ըլլաք բոլոր ձեզմէ ետք խօսք առնողները»:
Թուղթերուս յաջորդական էջերը արագորէն դարձնելով կարդացի անունը հայ բիժիշկի մը որ սպաննուած էր թիւրք բժշկի մը կողմէ… Յանկարծ ներաներէն բժիշկ մը ընդոստ ցատկելով բացականչեց.
— «Բժիշկ, բայց դուք հարազատ մեծ հօրս մասին խօսեցաք…»:
Ներկաները յուզուած էին, թուղթերս ծալեցի եւ ամպիոնէն հեռացայ… մտքէս ըսելով. [ 9 ] —«Կ՛Արժէ՝ր Հալէպէն Լոս Անճելըս հասնիլ՝ միայն այս փաստը արձանագրելու համար»:
Հոս խոստումս յարգեմ եւ քանի մը խօսքով արտայայտուիմ օրուան ամենաերիտասարդ զեկուցաբերին՝ Վեներա Աւետիսեանի ելոյթին մասին: Ուրեմն զեկուցաբերին նիւթը՝ ծանօթութեամբ մը.
—«Մեր ժամանակի հերոսի սկիզբը՝ Հրանտ Մատեւոսեանի եւ Ջերոմ Սելինջերի ստեղծագործութիւններում (՝՝Սկիզբը՛՛,՛՛Տարեկանի արտում անդունդի եզրին՛՛)»:
Իսկ ծանօթութիւնը ահա.
—20-րդ դարի 60-ական թուականների հայ գրականութիւնը տուեց այնպիսի տաղանդաւոր ստեղծագործողներ, ինչպիսիք էին Զօրայր Խալափեանը, Պերճ Զէյթունցեանը, Մուշեղ Գալշոյանը, Վարդգէս Պետրոսյանը, Նորայր Ադալեանը, Հրանտ Մաթեւոսեանը եւ այլք (Ենթականերու անունները յիշելը իմ կողմէ — Թ.Թ.):
Դա մի նոր փուլ էր հայ գրականութեան համար: … 20—րդ դարի արձակագիրները, դրանց թւում Մաթեւոսեանը, որոնում էին նոր լեզուաոճական հնարքներ՝ կեանքը պատկերելու համար, այնպիսի միջոցներ, որ մինչ այդ անյայտ էին. ՝՝Գրել ոչ թէ ծառի մասին՝ այլ ծառի ներսից, ոչ թէ ձիու մասին՝ այլ ձիու ներսից՛՛ (Հրանտ Մաթեւոսեան — ՝՝Ես ես եմ՛՛ — հարցազրոյցեր, 2005 Վ. Ա.):
Հրանտ Մաթեւոսեանը եղաւ մեր ժամանակների այն գրողը, որ գրական նիւթի մատուցման նորատիպ վերարտադրումով իր հայրենի գրականութիւնը կամրջեց համաշխարհային [ 10 ] գրականութեանը (հոս Վ. Աւետիսեանի կողմէ տրուած են անուններ — Բորխէս, Ջոյս, Կաֆկա, Բեքէտ, Ֆոլքներ եւ այլն)»:
Հեղինակը այս զեկոյցին կ՛աւելցնէ.
—«Սակայն մեր ուսումնասիրութեան առարկաները տուեալ դէպքում հանդիսանում են աշխարհաընկալման այն առանձնայատկութիւնները, որ բնորոշ են մարդուն՝ իր կեանքի որոշակի հատուածում անկախ ազգային պատկանելիութիւնից, այն տագնապները (թէկուզ թուացեալ),որ թէ՛ Ծմակուտցի Արայիկին, թէ հազարաւոր կիլոմետրեր հեռու Նիւ— Եորքի փողոցներում շրջող Հոլդէն Քոլ Ֆիլդինն են»:
Վեներա Աւետիսեանը կը շարունակէ.
—«1951.—ին Սելինջերի ՛՛Տարեկանի արտում անդունդի եզրին՝՝ գիրքը մեծ յաջողութիւն ունեցաւ եւ աշխարհով մէկ արժանացաւ երիտասարդների սիրուն: Եւ քանի սերունֆ հետեւում, թէ ինչպէս է հերոսը քայլ առ քայլ ազատւում մանկական պատրանքներից, ինչպէս յաղթահարում անորոշութեան հանդէպ ունեցած վախը: Հոլդենը իր ժամանակի հերոսն է: Այդ տագնապները ի վերջոյ բերում են հերոսին դէպի այն սկիզբը, որ ծնունդ է տալիս մեր ժամնակի այլ մի հերոսի՝ Մաթեւոսեանի Արայիկին: Թէ՝ Սելինջերի Հոլդէնը, թէ՝ Մաթեւոսեանի Արայիկը իւրովի կ՛անցնեն դէպի սկիզբը տանող այդ ճանապարհը, հիասթափութիւնների, տագնապների, բացայայտումների միջոցով կը փորձեն ճանաչել աշխարհն ու իրենց: Իսկ աշխարհը, որքան էլ մեծ ու անծայրածիր՝ իրենից ներկայացնում է մի Ծմակուտ: Եւ իսկապէս հարցերին կարելի է պատսխանել առանց Ծմակուտից դուրս գալու, որովհետեւ ինչպէս Մաթեւոսեանն է ասում, իւրաքանչիւր Ծմակուն [ 11 ] իրենում ներկայացնում է աշխարհի ամբողջ բարդութիւնը»: Որովհետեւ այդ երեխաները ի վերջոյ կուգան իրենց հասունութեան՝ իրենց սկզբին:
Կը տեսնէք արդէն Վեներա Աւետիսեանիսյանի լեզուին մաքրութիւնն ու հասկնալիութիւնը միաժամանակ: Եւ այս՝ հեղինակին յաջողութիւնն իսկ է:
Ան ապա Հոլդէնի եւ Արայիկի ինչ վիճակներէ անցնելը կը ներկայացնել մանրամասնութիւններով եւ օրինակներով, բացայայտելով այն՝ որ նմանութիւններ շատ կամ Արայիկի եւ Հոլդէնի ընթացքներուն մեջ: Մէկը Ծմակուտի որդի, միւս Նիվ-Եորքի:
Մանրամասնութիւններ հլունքաշար օրինակներով՝ ընթեողներն ալ համազող, վարպետուութիւն նաեւ՝ այս դիպաշարի ճշմարտութեան մեջ:
Ամերիկեան գրողն ու հայ գրողը՝ նոյն յաջողութեան մեջ:
Այսինքն Մաթեւոսեանը իր հերոսը հայ պահելով հանդերձ ազգայինը ներկայացուցիած կ՛լլայ համաշխարհային ֆոնի վրայ: Եթե Նիւ-Եորքը հսկայ աշխարհ մըն է, Ծմակուտը եւս հակառակ փոքր ըլլալուն՝ աշխարհ մըն է:
Հրանտ Մաթեւոսեանի ծնդյան 80—ամեակին նուիրուած գիտական այն ձեռնարկէն դուրս եկանք բաւարարուած, վերահասու ըլլալով Սլաւոնական Համալսարանի հայ գրականութեան ամբիոնի դասախօսական կազմի օգտաշատ գործունէութեան:
Նոյի օրը կողքիս տեղ գրաւող պրոֆ. Դիանա Համբարձումեանը ոչ միայն իր ելոյթով գրաւեց ուշադութիւնս, իրապէս գիտական մօտեցումով այլ իր ձեռքի փոքր պայուսակէն [ 12 ] փոքրածաւալ մակագրուած գիրք մը երկարեց ինձի: Ու այդ օրուան համագումարը ահա հատորիկին մէջ կը շարունակուէր: Զանց կ՛առնեմ երկար խօսիլ այս մասին, միայն յայտնեմ, որ ընթերցումս եղաւ դանդաղ՝ զիս մղելով տեղ—տեղ կրկնելու կարդալս, ոչ թէ գրութեան դժուար ըլլալուն՝ այլ խոր ըլլալուն պատճառաւ: Խրթնութիւն քչիկ մը կար՝ բայց բացատրուած: Այդ մասին յօդուած մըն ալ պատրաստած եմ:
Դոկտ. պրոֆ. Դիանա Համբարձումեանի այդ գիրքը վերնագրուած էր ՛՛ Նշան, լեզու, տեքստ՛՛: Արդեօք ՛՛ տեքստ ՛՛ եզրը կարելի չէ՞ր փոխարինել ՛՛ բնագիր ՛՛ հայերէն բառով: Այլապէս գիրքին բաղդատական էջերու օրինակները տրուած մաքուր անգլերենով ու մայրենիով՝ կուգան հաստատելու, որ պրոֆ. Համբարձումեանը ոչ միայն տիրապետողն է անգլերէն լեզուին, այլեւ վարպետ թարգմանիչ մը:
Յաջորդ օրը ներկաներս ժամադրուած ենք Հրանտ Մաթեւոսեանին հետ: Երթալու էինք Կոմիտասի անունը կարող Հայոց մեծաց պանդէոնը, զրուցելու մեր մեծ արձակագիրին հետ:
Փութացի երթալ Հայաստանի գրողներու տուն, ու հազիւ հասայ գրողներու միութեան նախագահ Էդուարտ Մլիտոնեանին, որ կը մենէր: ՛՛ Ո՞ւր ՛՛ հարցումիս՝ ան պատասխանեց.
«Չե՞ս իմանում, որ գնալու ենք պանդէոն Հրանտ Մաթեւոսեանի շիրիմին, որ...»
«Ես ալ հոն պիտի երթամ»:
«Նստէք մեքենայի մէջ»:
Հոն ենք արդէն: Ներկաներու բազմաթիւն մը կայ, ծաղկեպսակներ դրած են Մաթեւոսեանի արձանին մօտ ծաղկոցի մը [ 13 ] կուշտին: Կը զետեղենք թաքսիի մէջ եղող հսկայ ծաղկեկողովը արձանին առջեւ: Գրողներու Միութեան ծաղկեկողովն է:
Դպրոցական պատանիներ յաջորդաբար կ՛ասմունքեն էջեր Մաթեւոսեանի ստեղծագործութենէն, այնքան յաջող՝ որ չեմ կրնար զսպել յուզմունքս, ու մօտենալով կը համբուրեմ բոլորը:
Լուսանկարչական մեքենաներ գործի վրայ են: Ներկայ են հանգուցեալիս բոլոր հարազատները, գրողներ, դասախօսներ, գրողին գործերուն երկրպագուները: Աչքի կը զարնեն բացակայ գրողներ: Ո՞ւր են: Ո՞ւր երբ խօսքը իրենց աւագագոյն ընկերոջ մասին է: Եկողներուն մատուցելի յարգանքը պիտի վերադարձուէր իրենց:
Խօսք կ՝առնէ Գրողներու Միութեան նախագահ Էդուարտ Միլլիտոնեանը: Անոր ելոյթը պատշաճութենէ վեր, Մաթեւոսեանի գործերուն վերլուծումին կը յանգի: Տեսաերիզ արձանագրողը կը գործէ: Միլիտոնեանին առաջարկով՝ սփիւռքի խօսքը կը տրուի այս տողերը գրողին: Յուզած եմ: Կը յիշեմ հանդիպումներս Հրանտ Մաթեւոսեանին հետ Երանի, Հալէպի եւ Տէր — Զօրի մեջ ուր միասին գացած էինք: Մաթեւոսեանը հոն ինձմէ խնդրած էր մեկուսանալ՝ զինք առանձին թողուլ, որ յառաջանայ մի քանի հարիւր մեթր անապատի մէջ: Հեռուէն կը դիտեմ զինք: Ծնկիօ եկած է, մոմի մը լեզու կուտայ, խունկի ծուններ կը բարձրանարանան շրջապատին մէջ:
Ժամանակին այս ամայութեան մէջ բիւրաւոր հայ նահատակներու ոսկորներէն լոյսեր կ՛արկայծէին: Հիմա, տասնամեակներ ետք՝ ոսկորները խառնուած են անապատի աւազին: [ 14 ] Գրողին ձեռքի շարժումները կը նկատեմ: Արդեօք որո՞նց հետ կը խօսի, Զօհրապի՞ն հետ թէ Վարուժանի հեթանոս երգերուն, Ռուբէն Սեւակի՞ն հետ, որ գրած է. «Սուրը խաչէն զօրաւոր է«,կամ Սիամանթոյի՞ն, որ Ս. Մեսրոպը նմանցուցած է Ադամանդեայ ապառաժի:
Երկար կը մնամ դիրքիս վրայ՝ տառօրէն յուզուած, ու մտքէս քերթուած մը կը հիւսեմ նուիրուած Հրանտ Մաթեւոսեանի այս խնկանման դիրքին, որ միջոց մը ետք լոյս կը տեսնէ հատորի մը մեջ՝ Մեծ Եղեռնին նուիրուած ի Պէյրութ:
Յարգանքի մատուցումը իր աւարտին հասած է երկու մելանոյշ երգով, եւ քահանայ հօր մը աղօթքով: Աղօթել՝ Աստուծոյ հետ երկխօսութեան նստիլ կը նշանակէ, որուն մեծագոյն օրինակը տուած է Ս. Գրիգոր Նարեկացին, բազմիմաստ գաղտնածրար հանգերու ժայթքումով:
Հոգեճաշի նուիրեալներ կան: Անոնց մէջ եմ: Պանդէոնին մէջ լսած էինք խօսքերը տիկ. Մաթեւոսեանին, հոս իր տանը մէջ սեղանները եւս կը խօսին: Տունին, իր տունին պատին վրայէն մեզ դիտողը Հրանտ Մաթեւոսեանն է: Կը քակուին ճարտար խօսքի վարպետ Էդուարտ Միլիտոնեանի ելոյթին էջերը Հրանտ Մաթեւոսեանի ստեղծագործութիւններուն շուրջ՝ որպէս երբներանգ ու չխամրող ծաղիկկներ: Շատեր խօսք կ՛առնեն: Տղամարդոց թիւին չափ կիներ եւս կան: Խօսք կ՛առնեն անոնցմէ ոմանք՝ շղարշովը կնոջական յուզմունքի, ուր Մաթեւոսեանի թեւաւոր խօսքերէն ցայտող ադամանդներ ալ կան:
Սեղանին բարիքները անվերջանալի են, բայց երկար յամենալէ ետք ոմանք վերջ կուտան իրենց ներկայութեան՝ բարի մաղթանքներով: [ 15 ] Յաւերժին վրայ թերթեր կ՛աւելնան՝ անմոռանալի յիշատակումովը Հրանտ Մաթեւոսեաին:
Յաջորդ օրը ժամը իննի մօտերը գեղանկարիչ Յակոբ Յակոբյանի տան մէջ եմ, ու կ՛ըսեմ թէ լսած եմ այս շէնքի բնակիչներէն է պրոֆ. Կիմ Աղաբեկյանը, որ 1988 թ.-ին գիրք մը հրատարակած է Հրանտ Մաթեւոսյանի ստեղծագործութեանց շուրջ, սա վերնագիրով. «Ծմակուտի վիպասքը»:
—Յարգելի պրոֆ.-ի հեռախոսի համարը ունի՞ք արդեօք:
Դուստր Յակոբեանը՝ Նորան, անմիջապես կը զանգէ: Պատասխան չկայ: Կ՛ունենամ այդ թիւը, եւ յաջորդ առաւօտ կը կապուիմ վաստակաշատ դասախօսին հետ.
—Սուրիոյ Հալեպ քաղաքէն՝ ուրկէ բողոքի հրդեհներ կը բարձրանան չարեած դեմ, եկած հայ մըն եմ, ձեզ տեսնել կը փափաքիմ…
Ուրախ եմ, սիրով կը տեսնուինք, բայց այս ժամուն արդէն կը մեկնիմ համալսարան՝ դասախոսութիւններ ունեմ: Գիտէ՞ք բնակարանս, յետմիջօրեն ժամը չորսին ձեզ կը սպասեմ…
Ճիշտ ժամին դուռն է խօսողը որ առանց ճռոցի դուռը կը բացուի: Զարմանք մը կայ պրոֆեսորին դէմքին վրայ.
—Այ տղայ, առաւօտուն երբ զանգեցիք, չշնորհեցիք ձեր անունը: Դուք Թորանեանը չե՞նք մենք Պեյրութի մէջ չե՞նք հանդիպած իրար, երբ պատմեցիք թէ հետեւած էք մեծն Օշականի դագաղին 1948-ին քսան հազարի հասնող բազմության հետ… չըսի՜ք թէ արաբները հարց կուտային, ի՞նչ է, հանգուցյալը Հայոց Թագաւո՞րն է … այո՜, կ՛ըսէինք, գրականությա՛ն թագաւորը… Նստեցէք, նստեցէք, մենք նոր ճաշեցինք, հիմա տիկինը ձեզ եւս կը սպասարկէ… [ 16 ]
—Ձեր մօտ ճաշելու եկած՝ ու ճաշած եկած եմ:
—Հայու տուն եկած էք…
—Ուրեմն, նախ շնորհաւոր Նոր Տարի, թող լոկ բարիք տեղայ ձեր տունին…
—1988—ին գիրք մը հրատարակած էք Հրանտ Մաթեւոսեանի մասին, ձեր գործը կոչելով ՛՛Ծմակուտի վիպասքը՛՛:
—Դժբախտաբար այդ գործէս տանս մէջ չունեմ, բայց անմիջապէս ձեզ կարող եմ մատռուակել հայկական կոնեակ: Խմեցէք մի բաժակ, որ կարող էք երկրորդել, ձեր ախորժակն էլ կը բացուի՝ եւ չէք մերժեր տիկնոջս հիւրասիրութիւնը:
Թէեւ խմողի համբաւ վայելելէ հեռու էի, շատ հեռու, բայց երկու բաժակ կոնեակը Երեւանի մէջ հասակ առած հայու մը պէս կուլ տուի… հետեւեցաւ աման մը ջրալի ճաշ, ապա սկուտեղ մը՝ պտուղներով…
Ո՞ւր մնաց սիրածս Հրանտ Մաթեւոսեանը: Երեւանցիք ի հնուց անտի այսպէս են, հիւրընկալութռան օրէնքները Քսենոֆոնի օրերէն առաջ եւս եւ մինչեւ այսօր կը յարգեն, վկայ Աղաբեկեաններու այսօրուան հիւրասիրութիւնը:
Այս բոլորը կը տեւեն կէս ժամ: Արդէն սեղան կը հրաւիրենք Հրանտ Մաթեւոսեանը: Մեր խօսակցութիւնը կը տեւէ մինչեւ ժամը եօթը:
Պրոֆեսորին վերջնական կարծիքը մեր ծաղկած նիւթին շուրջ.
— Հրանտ Մաթեւոսեանը մեր խոշորագույն արձակագիրն է: Չերթա՞մ առնելիքս ստացած ըլլալով: Հարստացած դուրս կ՚ուղղուիմ Աղաբեկեաններու բնակարանէն: [ 17 ]
—Ո՞ւր, — հարց կուտայ պրոֆեսորը, — Սեղանին վրայ կը մոռնաք ձեզ համար մակագրուած ՛՛Յակոբ Օշական՛՛ մենագրութիւնս:
Ըսէ՛ք, պճեղ մը անոյշ սիրտեր չ՞են Աղաբեկեանները:
Զարմանալի երկիր եղած է, ու կը մնայ զարմանալի՝ Հայաստանը:
Երկու օր ետք ձեռքի տակ կ՛ունենամ երկու գիրք՝ Յասմիկ Գուլակեանի մակագրութեամբ: Կարծէք բոլորն ալ ժամադրուած ըլլան Հրանտ Մաթեւոսեան գրողին հետ: Ի մեջ այլոց յայտնեմ, որ վերջնականօրէն հայրենիք ժամանելուս հինգ ամիսներուն ընթացքին, գրողներու կողմէ արժանացած եմ 92 մակագրուած գիրքերու, մերթ հարիւր էջանի, մերթ՝ 4—500, ու բոլորն ալ կարդացած եմ:
Հիմա տեսնենք ի՞նչ գրած է Յասմիկ Գուլակեանը, որ կուգայ հանրածանօթ մշակոյթի ընտանիքէ մը, իր ՛՛Չիւրացուած դասեր՛՛ գիրքին մէջ: Հատորին 280—րդ էջին վրայ ՛՛Անվերջ սկիզբ՛՛ վերնագիրին տակ մեջբերում մը կը կարդանք Վահագն Գրիգորեանի մէկ վէպէն.
—«Մենք յամառօրէն, անպայման պնդաճակատ յամառութեամբ, չենք ուզում ոչինչ սովորել ո՛չ մեր եւ ո՛չ այլոց պատմութիւնից, ո՛չ մեր, ո՛չ էլ այլոց սխալներից…
Նոր ժամանակներում էլ մեզ սթափեցնել փորձել են Հրանտ Մաթեւոսեանը, Լեւոն Խեչոյեանը, եւս մի քանիսը»:
Ուրեմն պահանջքը մեծ:
Ուրեմն վերջին օրերուն, արդէն Ամանորին՝ հեռուստացոյցէն մէկ—երկու ալիք խօսած են Հրանտ Մաթեւոսեանի ստեղծագործութիւններուն շուրջ: [ 18 ] Բարի: Թող շարունակուի բարին՝ այսինքն Հրանտ Մաթեւոսեանը:
Երբ նոր տարուան առաջին օրերը օրացոյցի վրայ նշանակեցին օրերու 9—ն՝ յիշեցի որ ՀՀ առաջին նախագահ Լեւոն Տէր—Պետրոսյանի ծննդեան տարեդաձի օրն է: Ուրտեղէ՞ն այդ յուշը՝ մի՛ հարցնէք խնդրեմ:
Ըսեմ, ես մօտիկ ընկերութիւնը վայելած եմ մեր հանրապետութեան առաջին նախագահի հօր՝ Հակոբ Տէր—Պետրոսյանին:
Ու օրերէն Յունուարեան օր մը մօտենալով բարեկամիս՝ հարց տուած եմ.
—Նոր մանչ մը եւս ունեցած էք ընկեր Հակոբ... ու ի՞նչ անուանած էք նորածինը...
—Առիւծ:
—Առի՞ւծ...
—Այսինքն Լեւոն...
—Մարդ Աստուծոյ, լուր տայիք, փունջ մը ծաղիկով շնորհաւորէինք Լեւոնին ծնունդը...
Ընկեր, փունջ մը ծաղիկին դրամը տուէք մեր կուսակցութեան, եւ եկէք շնորհաւորեցէք Լեւոնինս ծնունդը, առանց ծաղիկի:
Այդպես ալ ըրինք:
Հիմա մեր հանրապետութեան առաջին նախագահին ծննդեան օրն է, եւ քանի որ թապու մը չէ՛ անոր մասին գրելը, եւ միաժամանակ քանի որ ան պատմաբան ու մշակույթի մարդ է, ուեցի իր նոր տարին ու ծննդեան օրը շնորհաւորել միաժամանակ իր կարծիքը եւս ունենալ Հրանտ Մաթեւոսեանի մասին: [ 19 ] Զանգեցի:
— Ես Աւետիսն եմ, համմեցէք, ինչ էք ցանկանում:
Ներկայացայ եւ յայտնեցի որ կարճ տեսակցութիիւն մըն է ուզածս մեր առաջին նախագահին հետ, շատ կարճ շնորհաւորանքի խօսքերով:
— Կը հաճի՞ք յայտնել ձեր բջջայինի համարը: Կը խօսիմ անոր հետ եւ կ՛ապահովեմ ժամադրութիւն մը, թէեւ նախագաը շատ հիւրեր պիտի ունենայ…
Բջիջայինիս թիւը յայտնեցի: Ժամը 11—ի մօտ էր:
Կէս ժամ յետոյ բջիջայինս խօսք առաւ: Ձեր ժամադրութիւնը ժամը 12—ին է, չուշանաք:
Ճամբուս վրայ Արմէնիա պանդոկին առջեւ նոր տարիս շնորհաւրողի մը հանդիպեցայ, Աւետիսեան մականունով: Մտքէս ըսի. Արդեօք ի՞նչ է վերի Աւետիսին եւ այս Աւետիսեանին բարի լուրերուն կապը: Առաջարկեցի անոր միասին երթալ:
Տաքսիի վարորդը մը մեզի կը նայէր:
— Հարենակից, — հարց տուի անոր, — մեզ կը հասցնէ՞ք ՀՀ առաջին նախագահին բնակարանը:
— Ոնց չէ, սքանանչելի հայերենով ելոյթներ ունեցող այդ մարդո՞ւն…
Վարորդը կուլ տուաւ ճամբաները: Հասանք ուղիղ 12 — ին:
Մեզ ընդունեց ՀՀ առաջին նախագահը, ըսելով.
— Լաւ պաշտպանուած էօ ցուրտին դէմ: Հանեցէք ձեր վերակուները: Մենք Մուսա լեռցիներս վերարկուին բարտեսու կ՛ըսենք:
— Ֆրանսերէն այս բառը՝ բարտեսիւ, ուրկի՞ց հասած էր Մուսա լեռ [ 20 ] —Չէ՞ որ Սուրիան այդ օրերուն Ֆրանսիայի ՛՛հոգատարութիւնը՛՛ կը վայելէր:
—Չակերտո՞վ:
—Այլընտրանք չկայ:
Բարետեսիւները իրենց տեղը գտան: Առաջին նահանգը թէ.
—Ի՞նչ բանի կը պարտիմ ձեր այցելութիւնը, նախ բարի եկած էք…
—Բարին ընդ ձեզ, եկած ենք շնորհաւորելու ձեր նոր տարին ու ձեր ծծնդեան օրը…
—Ուրկէ՞ ուր այդ տեղեկութիւնը…
—Ձեր հօրմէն, երանալի Յակով Տէր—Պետրոսեանէն: Երբ դուք քայլելու վարժութիւններ կ՛ընէիք, ընտանիքը որոշեց մեկնիլ Հայաստան: Տէր—Պետրոսեաններու ձեր ընտանիքը դէպի Հալէպի Շամ շոգեկառքի կայանը առաջնորդողը ես էի, Մելգոնեանի կարճ տաբատով…
—Լաւ, լաւ իմ արխիւում կայ ձեր ուղեւորողի այդ լուսանկարը:
—Օրինակ մը կարելի՞ է ունենալ:
—Առիթով մը ինչո՞ւ ոչ…
—Հիմա իմ քաղաքական հարցումը. Ի՞նչ է պրն. Նախագահ ձեր կարծիքը Հրանտ Մաթեւոսեանի գրականութեան մասին:
—Իմ անձնական կարծիքը գուցէ ոմանք չկիսեն, ինծի համար ան հայ գրակնութեան մեծագոյն արձակագիրն է, որ ազգային ըլլալով կրցաւ վեր բարձրանալ դէպի միջազգային համբաւ: Անոր հերոսները ընկերակիցները դարձան [ 21 ] ամերիկացի եւ եւրոպայի գրողներու հերոսներուն: Փոքր Ծմակուտը մեծցաւ—մեծաւ՝ ու դարձաւ աշխարհ մը:
Մեր գրականութեան մէջ Հրանտ Մաթեւոսեանը կանգնեցաւ մօտիկը Եղիշէ Չարենցի ՛՛Երկիր Նայիրի՛՛—ին, ուրիշ ինչ ըսեմ: Ասոնց ընկերակից կը նկատեմ՝ իր կեանքին մեծ մասը Պոլսոյ փուռերուն սպասարկու եւ եկեղեցւոյ բանկալին մէջ մոմ վաճառող Յակոբ Մնձուրին, իր մշակած գրականութեամբ՝ որ հող կը բուրէ, հայրենի հող, Արեւմտեան Հայաստանի բուրմունքով օծուն:
Պարզ ու առինքնող գրականութիւն:
Բայց աւելցնեմ նաեւ պանծալի անունը մեզի 5—րդ դարէն հասած մեծագոյն գրագէտին...
—Խորենացիի՞ն կ՛ակնարկէք:
—Խորենացին մեր անփոխարինելի պատմահայրն է, իմ խօսքը գրականութեան մասին է: Այս պարագայում իմ խօսքը վերապերւում է անկրկնելի մեծն Եղիշէին, որ ոչ թէ պատմութիւն յօրինած է՝ այլ 5-րդ դարի մեր մեծագոյն գրագէտն է: Ոմանք վիպագիր են կոչում նրան: Այլ գրողների մասին կարող եմ ունենալ բարձր կարծիք, բայց զատորոշում եմ այս չորսին, լաւ ի միտ պահէք՝ Եղիշէ, Չարենց, Մաթեւոսեան, Մնձուրի չորրորդութիւնը:
—Ի՞նչ կ՛ըսէք Մկրտիչ Արմէնի ՛՛Հեղնար Աղբիւր՛՛—ի մասին...
—Տեսէք, բարձր գրականութիւն է: Մկրտիչ Արմէնը յիշւում՝ յիշւում է ՛՛Հեղնար Աղբիւր ՛՛ —ով, շատ մարդկային է:
—Ունի նաեւ Ցիլինտրաւոր կոմունիստը...
—Այդ ոչինչ: [ 22 ]
—Հապա ՛՛Պատուիրեցին յանձնել ձեզ ՝՝ Սիպիրեան կեանքէն…
—Համարել յաջողուած գործ՝ որպէս ահազանգ, յիշողութիւն…
—Իսկ Գուրգեն Մահարի Ծաղկած փշալարե ր —ը:
—Գուրգեն Մահարին ասացիք, նա մեր գրականութեան մեծերից է իր վէպերով, աւելի մեծ իրր արձակի մէջ՝ քան բանաստեղծութեան: Զուարթախօսութեան վարպետ (հիւմմորի)՝ երբեմն չարաշահելով, ամենակենդանի յիշատակելի Մահարու գործը ՛՛Այրուող Այգեստաններ՛՛ , որ մնացել է սակայն ազգային սահմաններում՝ հայ ընթերցողի համար շատ հաճելի:
Նոյնքան բան կ՛ասի՞ օտարներին: Իսկ Մաթեւոսեանը ուրիշ որակ է՝ ընդունելի օտարների կողմից: Ափսո՜ս, կանուխ մեկնեց ու չհասւ իր ցանկացած բարձունքին, ձեզ էր յայտնել չէ՞, որ ուզում էր տիրանալ Նոբելեան մրցանակին:
—Խօսք մըն ալ կ՛ըսէ՞ք պրն. Նախագահ, Պոլսոյ ժամանակակից հայ գրականութեան մասին:
—Հին Պոլիսը Հայոց համար ոսկեդար տուեց Զօհրապով, Վարուժանով, Սիամանթոյով, Ռուբէն Սեւակով եւ Զապէլ Եսայեանով, նաեւ թատրոնով, ճարտարապետութեամբ, երաժշտութեամբ (մեր առաջին օպերան) եւ մասամբ նորին:
—Նորե՞րը…
—Նորերը վերջին մոհիկաններն են, որոնց մէջ արժանի փայլ ստացան Զահրատը՝ մի արտակարգ բանաստեծ, Զարեհ Խրախունին նոյնպէս, զորս վերջերս կորցրեցինք: Արձակագիրներից կարող եմ յիշել Ռոպեռ Հատէճեանին ու [ 23 ] Զաւէն Պիպեռեանին, եւալն: Սրանք վերջին մոհիկաներն են Իսթանպուլահայ գրականութեան:
Մենք ոտքի կ՛ելլենք ցտեսութիւն ըսելու ՀՀ առաջին նախագահին՝ շնորհակալութիւն յայտնելով իր յայտնած տեսակէտներուն համար:
Ընթացքին հիւրասիրուեցանք, եւ տիկին Տէր — Պետրոսեանը նոյնպէս գալով՝ մեզի շնորհաոր նոր տարi մաղթեց: Յիշեղինք մեր հանդիպումը Լոս Անճելըսի մէջ, երբ դիտորդը եղանք թատերական երեկոյթի մը՝ Բարեգործականի ուժերով կազմակերպուած, երբ մեր առաջին նախագայի տիկնոջ խօսք տուին, ու ծափողջիւններու մեջ հսկայ փունջ մը ափերուն՝ վար իջաւ բեմէն:
Հայոց հանրապետութեան առաջին նախագահը մինչեւ դարպասը հետեւեցաւ մեզի, մաղթելով առողջ կենաք եւ յաջողութիւններ, ապա կանչեց իր վարորդը՝ որ մեզ հասնէ մեր ուզած տեղը:
Մենք ուզենցիք Երեւանի մեծագոյն հրապարակին մօտ իջնել:
Երբ դեռ դարպասին մօտ էինք ինքնաշարժի կողքին՝ ըսի.
— Անկրկնելի Եղիշէ, անկրկնելի Չարենցի ՛՛ Երկիր Նայիրի՛՛, դէպի աշխարհին բացուած անկրկնելի Հրանդ մաթեւոսեան, եւ այս բոլորին սրտակից Յակոբ Մենձուրի:
ՀՀ առաջին նախագահը կրկնեց.
— Չմոռանաք այս մեծութիւններն ու մեզ մեր երկիրն կապող բոլոր հայերը:
Բերկրալի արդիւնքով տեսակցութիւն մըն էր: [ 24 ] Եւ որովհետեւ Դիանաա Համբարձութեան գրականագէտը իր ՛՛ Նշան, լեզու ու տեքստ ՛՛ գիրքին մէջ տեղ մը յայտնած է թէ Երեւանի մեջ լոյս ընծայուած պարբերական ՛՛Բնօրրան՛՛-ը ունի յօդուածներ խօսուած Հրանտ Մաթեւոսեանի մասին՝ գտայ նաեւ այդ թիւերը, որոնցմէ առաջինին՝ թիւ 1(6) — 1997 թ.—թուին մէջ կար հարցազրոյց մը ընդմէջ Հրանտ Մաթեւոսեանի եւ Կլարա Թէրզեանի: Ահա այդ հարցազրոյցէն օրինակ մը, Մաթեւոսեանը կ՛ըսէ.
—«Աշխարհում շատ բան եմ սիրում, բայց ամէնից շատ սիրում եմ ընթերցողին»:
Ընթերցողները ինչպէ՞ս չհպարտանան վարպետի այս ելոյթէն:
Թէրզեանի մէկ հարցին որպէս պատասխան՝ Մաթեւոսեանը կը յայտնէ.
«Ի հարկէ կինօնկարը կինօնկար, բայց ես ուզում էի, որ դուք մի խօսք նաեւ, թէ ՛՛ի՞նչ նոր ստեղծագործութեան վրայ էք աշխատում, ի՞նչ հարցեր են զբաղեցնորմ ձեր միտքը՛՛:
1700 ամեակը ես չէի էլ յիշում՝ երբ սրանից քառորդ դար առաջ մի գործ սկսեցի գրել եւ գիտեմ, որ դրդապճառը եւ ասելիքը սա էր դարձեալ, անբարոյականութեան կատարում՝ մինչեւ, որ փլուզման ճայթիւնի եզրին հասնեն, եւ ահա, այդ ժամանակ մարդը որպէս բարոյական կեցուածք, որպէս բարոյական գոյ էութիւն՝ իրեն նոր է պահում եզրից: Եւ հասարակութիւնը որպէս ամբողջական մարմին՝ իր անհատններից մեկին օժտում է քրիստոսային յատկանիշներով եւ իրեն առաջնոդ կարգում: Նա կարող է [ 25 ] ինքնակոչ լինել, անարժան ինքնակոչ լինել, իսկապէս արժանաւոր լինել, անարժան լինել, բայց միշտ կանգնած է որպէս շանթարգել՝ հասարակութեան, ազգի, ժողովրդի գլխին: Ես ինձ իմ ժամանակի պատասխանատուն եմ զգում:……… Իմ լաւ պահերի կորստեան համար, գրականութեան լաւ պահերի կորստեան համար ափսոսալուց զատ՝ ես շատ աւելի իմ սերնդի, ինձ սիրող իմ դասարանցիների, իմ տարեկիցների հանրապետթիւնով մէկ ցրուած այդ ընթերցողների առջեւ եմ ինձ վա՛տ զգում, որ կարծես թէ խոստումնազանց եղայ, եւ նրանց գրասեղանին չկայ այդ գործը»:
Կը տեսնէ՞ք, թէ գրագետը ինչո՞ւ նեղուած է իրմէ խլուած ժամանակին համար:
Բնօրրանի յաջորդ յօդուածը գտայ պարբերականի թիւ 1—2 (8—9) 1988—ի էջերուն վրայ: Յոդուածագիրը՝ այդ օրերուն բանասիրական գիտութիւններու թեկնածու (այժմ դոկտ. Պրոֆ.—ԹԹ.), որպէս նիւթ ընտրած է ՛՛Ազգային ու համազգայինը Ուիլիամ Ֆոլքների եւ Հրանտ Մաթեւոսեանի Աշխարհայեցողութեան համատեքստում՛՛, ուր կ՛ըսէ.
—«Ճշմարիտ եւ մեծ գրականութիւնը ազգային է եւ ուրեմն համազգային: Հնամենի ճշմարտութիւններ, որ նորովի են քննւում ամէն սերնդի կողմից, իւրովի ամէն ազգի գրականութեան ու նրա մեծերի ստեղծածի առնչութեամբ: Մինչդեռ ճշմարտութիւնը Մէկն է, համամարդկայինը խորքում խիստ ազգային է: Ամէնեւին պատահական ընտրութիւն չէ եւ ոչ էլ կամածին՝ 20—րդ դարի ամերիկեան ու հայ գրականութեան մէջ ազգայինի ու համզգայինի յարաբերութիւնն ուսումնասիրել Ուիլիամ Ֆոլքների ու Հրանտ Մաթեւոսեանի» [ 26 ] աշխարհայեցողութեան համատեքստում: Պատահական չէ գլխաւորապէս այն հիմնաւորմամբ, որ ինչպէս համաշխարհային գրականութեան այլ մեծերի (Բալզակ, Դոստոեւսկի, Քամիւ) եւ Ուիլիըմ Ֆոլքների տիպաբանական առնչակցութեան եզրերը»:
Հեղինակը օրինակներով կը բացատրէ իր մտքերն ու եզրակացութիւններոը, ոճը հեռու պարզ ըլլալէ՝ բայց ի վերջոյ հասկանելի: Սեփական ոճը դժուար կ՛ենթարկուի փոփոխութեան: Բայց Դիանա Համբարձումեանը դարձրած է ու կը մնալ խորունկ ուսումնասիրողը հայ թէ օտար գրականութեանց՝ համակեցութեան բաղդատական արժէքներու եզրայանգմուվ:
՛՛Բաղդատելը՝ չսիրել է՛՛ կ՛ըսեն ֆրանսացիք: Բայց այդ երեւի սիրոյ հարցերուն կ՛առնչուի: Գիտութեան ու բժշկութեան մէջ եւ այլուր՝ բաղդատելը ճիշդ եզրակացութիւնները կը բացայատէ: Նոյն գրականութեան մէջ՝ երբ տարբեր երկիրներու երեխաներուն մօտ նոյն զգացումները կը նկատուին:
Այս քանի մը էջերուն վրայ օրինակներ կը տրուին ամերիկացի գրող Ուիլիըմ Ֆոլքների եւ հայ գրող Հրանտ Մաթեւոսեանի հերոսներու կեանքէն բխող իրողութիւնները՝ երբ Ծմակուտ ապրող հայ երեխան ու Նիւ—Եորք բնակող ամերիկացի երեխան կենաքի նոյն փուլերէն կ՛անցնին, հասնելու համար իրենց սկսբին:
Երբ ՀՀ առաջին նախագահին վարորդը մեզ կը հասցնէր Երեւանի ազգային հրապարակը՝ պարապութիւն մը զգացինք սկիզբը, մուտքին մօտ: Հոս ժամանակ մը կը բարձրանար ազգութիւնը անծանօթ Լենինի արձանը, որուն [ 27 ] բարձունքին հասնիլ կը փորձէր արտասահմանցի հայ ուսանող մը, իր գինով վիճակին մէջ: Ժամանակի ծառայ միլիցիոներներէն երկու հոգի վար առին Կարապետը, եւ փորձեցին տանիլ քաղմաս:
Բացատրեցինք թէ ենթական շատ սիրէր Լենինը, եւ այդ մագլցումով կ՛ուզէր համբուրել ընկեր Լենինի դէմքը: Միլիցոները, մէկը մանաւանդ, ուզեց ազատ թոուլ գինովը, ու ահա միտքիս մէջ սուր խայթ մը ճանկրտեց հայու հոգիս. ՛՛Պրեսթ—Լիթովսքի մէջ չէ՞ր, որ Հայոց դատը կրեց մեծ պարտութիւն՝ երբ Լենինի ձայնը ծանրակշիռ էր: Չէ որ հոն որխէս քարտուղար ներկայութիւն էր հայոց մեծագոյն բանստեղծներէն մէկը՝ Վահանը Տերեանը: Ան ինչպէ՞ս հանդուրժէր այսպէս կոչուած իր ժողովրդի ՛՛պարտութիւնը: Տէրեան զայրոյթով լեցուած Լենինի տեսակէտներուն դէմ, ուստի եւ պայթուն լուստանք մը արձակած ըլլալուն՝ կը ղրկուի Օրէնպուրկ, ուր հիւծուած հասնելով կ՛աւանդէ իր հոգին:
Այսպէս երէկ, այսօր ու միշտ փոքր ժողովուրդները խաղալիք կը դառնան մեծ կոչուածներու ձեռքին:
Օրերու չուն բերաւ 2016 թ.—ի Յունվարի 11—, օր Երկու շաբթի: Այդ օր գործի կը վերադառնային Հայաստանեան շարք մը հիմնարկներու պաշտօնեաները:
Ըսի հանդիպիմ տիկ. Յասմիկ Կարապետեանին, որ տնօրէնուհին է Աւ Իսահակեանի պետական գրադարանին, մէկը, որ մի քանի օգնականներով եւ 200 պաշտօնեաներով կը ղեկավարէ իր մէկ միլիոն գիրք ունեցող այս հիմնարկը, տարւոյն ընթացքին ամիսը գրեթէ գէթ մէկ անգամ [ 28 ] կազմակերպելով ցերեկոյթ—երեկոյթներ նուիրուած գրականութեան կամ մշակոյթի բոլոր ճիւղերուն:
Անընդմէջ աշխատող մշակոյթի այս գործիչը կը ճանչնա՞ր արդեօք Հրանտ Մաթեւոսեանի գրականութեամբ խանդավառ Դիանա Համբարձումեանին:
Ամանորեան մաղթանքներով զիրար գտանք իր պաշտօնին վրայ՝ միշտ խանդավառ Յասմիկը:
Ան ճանչցած էր Դիանային յիշատակելի առիթով մը, զոր պատմեց.
—«Օր մը Դիանան նեղուած գտայ: Ինչո՞ւ, պարզուեց որ մշակոյթով հարուստ համալսարանի դասախօս հայը հին՝ խիստ դժգոհում էր նորագոյն սերնդից, ՛՛այս սերունդը չի՛ կարդում՛՛, ասելով:
—Ձեր տեղեկատուութեամբ սխալւում եք, — ասացի նրան:
Նա պնդում էր իր իմացածը:
Հրաւիրեցի նրան տեսակցութիւն ունենալու մեր հաստատութեան մէջ հայագիտական նիւթերի հետեւող պատանիների հետ:
Տեսակցեց նա ո՛չ թէ մէկ՝ 40 հոգու հետ, եւ գտաւ թէ նորերը ինչպիսի՛ եռանդով մեկնաբանում են Հրանտ Մաթեւոսեանի խորիմաստ գործերը:
Ժամը ուշ էր, պատանիներն ու Դիանան մեկնեցին ուրախ, ու ես դարձայ տուն:
Ժամը 11—ին, ուշ րոպէի՝ զիս անհագստացրեց մի հեռախօսի զանգ: Վերցրի ընկալուչը: Ո՞ւմ ձայնն էր, Դիանայի… նախ նա ներողութիւն խնդրեց իր ուշ ժամին զանգելուն համար, ապա յայտնեց թէ մեր պատանի աշակերտները [ 29 ] փողոցների մէջ իր հետ ման գալով ինչպիսի՛ վերլուծումներ էին անում:
—Սա երեւոյթ է, — ասաց դոկտ. պրոֆ. ու դասախօս Դիանա Համբարձումեանը:
Այդպէս է, ուր կայ աշխատանք՝ այնտեղ կայ եւ արդիւնք:
Տալի՞ս ենք մի բան նորագոյն սերնդին: Եթէ տալիս ենք՝ ստանում ենք արդիւնք, իսկ երբ չենք տալիս՝ քննադատելին մեր նոր սերունդը չի, այլ մենք»:
Այսպէս, սիրելի ընթերցողներ, այս տողերը գրողը 2015 թ.— ի Նոյեմբերէն մինչեւ 2016—ի Յունուարի 11—ը զբաղեցաւ հայ նորագոյն գրականութեան մեծագոյն արձակագիրի յաջողութիւններով, որովհետեւ ամէն բանէ աւելի՝ ինք, Հրանտ Մաթեւոսեանը կը սիրէր իր ընթերցողները, եւ նեղուած կը զգար ինքզինք՝ երբ ոմանք իր ժամանակը կը գողնային ի վնաս մեր գրականութեն:
Այսպիսին էր Ծմակուտի մեծ աշխարհին մէջ ծնած Հրանտ Մաթեւոսեանը: