Մեծ առօրյան

ՄԵԾ ԱՌՕՐՅԱՆ

Գիշեր էր արդեն, երբ վերադարձավ։—

Ճամփին, փողոցում, քամին սանձարձակ
Հռնդում էր ցուրտ, փչում էր խոնավ
Եվ մտնում մինչև ոսկորները։— Նա
5 Մրսել էր թեկուզ և սրթսրթում էր
Ինչպես թրջած հավ,— ուղեղը սակայն
Եռում էր անսանձ խոհերի տապից։—
Իր ամբողջ կյանքում առաջին անգամ
Նա չնկատեց ցուրտը, չանիծեց
10 Աշխարհը, մարդկանց և իր բախտը բութ
Ու անաջողակ։— Ուղեղում — մտքեր
Նոր ու անսովոր, մտքեր, որոնք մեծ
Ու ճնշող էին, ու հրապուրիչ,
Ինչպես մի հեռու, հզոր, անծանոթ
15 Աշխարհից հնչող շռնդալից երգ։—
Եվ հիշում էր նա, նորից ու նորից,
Ամբողջը... նրանց դեմքերը, նրա
Խոսքերը և՛ պարզ, և՛ զարմանալի,
Ինչպես մեքենան այն հրաշագործ,
20 Որ գումարում է, հանում, բաժանում
Եվ բազմապատկում։ Այդպե՛ս, ճի՛շտ այդպես
Զարմացավ նա, երբ առաջին անգամ
Ցույց տվին նրան հաշվող մեքենան։—
Այդ զարմանալի մեքենան:— Իր գորշ,

25 Իր միապաղաղ կյանքում, ուր չկար
Ո՛չ մի բան լուսեղ ու զարմանալի,
Որ ամբողջովին մի շղթա էի գորշ,
Փոքրիկ հոգսերի,— որ տևում էր լոկ,
Որպես ռոճիկից—ռոճիկ ընթացող
30 Մի տաղտկալի երթ,— իր կյանքում դա մի
Հրաշք էր՝ վսեմ ու անիրական։—
Այդ զարմանալի մեքենան... Մի պահ,
Առաջին անգամ երբ նա դարձըրեց
Այդ մեքենայի կոթը,— մի վայրկյան
35 Կաշկանդեց նրան անդրաշխարհային
Մի երանություն։— Մի վայրկյան նրան
Թվաց, թե ինքը մի գերերկրային
Հանճարի ուժով պոկվեց առօրյա
Իր անաստղ կյանքից — և թռավ դեպի
40 Հրաշքով լեցուն աշխարհ մի ուրիշ,
Դեպի հեռավոր աշխարհն այն, որի
Փարթամ, դյութական կենցաղի մասին
Երազել է միշտ ինքը, որպես մի
Դրախտի մասին։— Որի գիտության
45 Ու հարստության մասին նա այնքան
Կարդացել է դեռ մանուկ հասակից
Անթիվ գրքերում ու ժուռնալներում։
Օ, չքնա՜ղ աշխարհ... — նա գուրգուրանքով
Շոյեց մեքենան մի քանի անգամ,
50 Հետո հուզմունքից փայլող աչքերով
նայեց հիմնարկի վարիչի դեմքին
Եվ ժպտաց մի պահ՝ գոհ ու հաղթական։—
Այո՛ , հուզմունքից փայլող աչքերով
նայելով անթարթ վարիչի դեմքին —
55 Ժպտաց նա մի պահ՛ գոհ ու հաղթական,
Եվ հետո, փայլող աչքերը կրկին

Հառելով փոքրիկ այն մեքենային —
Նա բարակ քրքջաց՛ հեգնանքով, թաքուն
Արհամարհանքով լեցուն քրքիջով...
60 «Հի՛— հի՛— հի՛» — քրքջաց, ձեռքերը հետո
Ինքնագոհաբար նա քսեց իրար
Եվ ասաց. «— Այո... սիրելի վարի՛չ,—
Այսպիսի՛ բաներ...» — Իսկ վարիչը՝ բութ
Հայացքն հառելով իր փայլող դեմքին,
65 Չհասկանալով իր արձակած սուր
Հեգնանքը՝ նետած նրանց հասցեին —
Երեխայաբար ծիծաղեց ինքն էլ...
Կարո՛ղ էր արդյոք լոկ կուսակցական
Իր տոմսի ուժով մարդու շարք անցած
70 Այդ ողորմելին,— մտածում էր նա,—
Հասկանալ իր սուր հեգնանքը՝ հղած
Իրենց հասցեին։— Կարո՞ղ էր արդյոք
Այդ ողորմելին հասկանալ, որ այդ
Ֆանտաստիկական մեքենան իրոք
75 Մի անհերքելի մահավճի՛ռ էր
Ուղղած իրենց դե՛մ։— Ի՞նչ ունեն սրանք,—
Մտածում էր նա,— նրանց վիթխարի
Հանճարի, ուժի և տեխնիկական
Քանքարի հանդեպ..․ Ի՞նչ ունեն.— միայն
80 Տկլոր սրունքներ և ուրիշ ոչինչ։
Եվ ի՜նչ, ի՜նչ հեգնանք սատանայական,—
Մտածել էր նա հաճախ,— այսպիսի
Մարդկային տարրից, նման չքավոր
Երկրում՝ ունենալ կոմունիստական
85 Հասարակակարգ կառուցելու ի՛ղձ...
Երեք տարի է ահա, որ ինքը
Այստեղ, նայիրյան այս գործարանում
Աշխատում է սոսկ մի հաշվետարի

Պաշտոնով։— Երեք տարի շարունակ
90 Այստե՛ղ է թափել իր քրտինքը նա,—
Եվ ի՞նչ է տեսել՝ տգիտությունից
Եվ ստոր, փոքրիկ շահերի համար
Իրար դեմ մղվող պայքարից բացի...
Վերևում՝ գործին անծանոթ մարդիկ,
95 Եսասեր, իրար ոտքի տակ փորող,
Անդեմ, ինքնագոհ և ստրկամիտ։—
Իսկ գործարանի բանվորնե՞րը... Օ,
Կա՞ արդյոք թեկուզ լույսի մի նշույլ
Այս մարդկանց կյանքում... Կարո՞ղ է արդյոք
100 Մի բան սպասել ինքը նրանցից,
Երբ ճանաչում է նրանց ավելի՛,
Քան ինքը — իրեն։— Խեղճ, տգետ մարդիկ,
Օրվա վաստակի համար մաքառող,
Մարդիկ, որ կարծես իզուր են կրում
105 Կոչումը մարդու։— Նրանց պիտի դեռ
Սովորեցընես քթները սրբել
Եվ ապա՝ նստել հացի... Օ, նրանց
Փոխելու համար սերունդներ են պետք
Եվ ո՛չ թե օրեր, կամ տասնամյակներ։—
110 Կարո՞ղ են նրանք հասկանալ արդյոք,—
Մտածում էր նա դեռ երեկ,— թեկուզ
Տարրական մի միտք — կարո՞ղ է նրանց
Գլուխը մտնել որևէ վսեմ
Գաղափար... Օ, դա մի անիրական
115 Հրաշք էր թվում նրան դեռ երեկ,—
Նա ավելի շուտ գլու՛խը կտար,
Քան կհամոզվեր երեկ, որ նրանք,
Այդ քարե դարից մնացած մարդիկ
Կարող են լինել խոհի ընդունակ,
120 Կարող են իրենց մտքով ըմբռնել

Մի բարձր, պայծառ գաղափար, կամ խոհ։—
Նա չէ՛ր էլ կարող երևակայել
Դեռ երեկ, որ այս ածխադեմ մարդիկ
Կարող են երբեք լինել ընդունակ
125 Ինքնազոհության և հերոսության,—
Որ մարդիկ այդ մութ կարող են իրենց
Սրտերում կրել ոգևորության
Հուրը սրբազանի այն հուրը, որով
Դառնում է մարդը աստված ու հերոս...
130 Այո՛ — տարիներ շարունակ իրեն
Համոզել է նա, որ մարդիկ այդ մութ
Լոկ ուտելո՛ւ են ընդունակ, այո՛,—
Ուտելո՛ւ միայն և ծանր, դժվար,
Անմարդավայել, սև աշխատանքի,—
185 Բայց այսօր ահա, ընդամենը մի
Ժամվա ընթացքում, փլվում է հանկարծ
Իր տարիների ընթացքում կոփված,
Համոզմունքների շենքը անհողդողդ —
Եվ չի՛ հավատում իր աչքերին նա,
140 Դժվարությամբ է իր միտքը ահա
Ենթարկվում իր նոր, անհասկանալի
Զգացմունքների եռուն հորձանքին...
Եվ ո՞նց պատահեց ամբողջը... — Այնքա՜ն
Այնքա՜ն հասարակ ու զարմանաք,
145 Այո — հասարակ ու զարմանալի,
Ինչպես մեքենան այն հրաշագործ,—
Հաշվող մեքենան։—

...Առավոտ նրան

Եկան ասացին, որ երեկոյան
150 Հայտարարված է ընդհանուր ժողով,
Ուր սոցմրցության հարցն է դրվելու
Քննության... Այո՛։— Լսեց քմծիծաղ,

Ինչպես լսում էր նա սովորաբար
Լուրերն այդպիսի,— և որոշեց գալ։—
155 Նախ` ա՛յն պատճառով, որ պարտադիր էր
Ներկայությունը պաշտոնյաների,
Եվ ապա — դե, նա ի՞նչ պիտի աներ
Տանը: — Եվ եկավ:— Ժողովը տևեց
Բավական երկար:— Նախ նայում էր նա
160 Շուրջը` քմծիծաղ արհամարհանքով
(Իհարկե, գաղտնի...)— Իսկ հետո... հետո...
Օ, ինքն է՛լ գլխի չընկավ, թե հետո
Ո՜նց, ո՜նց գրավվեց ինքն հետզհետե,
Կարծես թե մեկը սուզեց նրան մեծ
165 Մի կաթսայի մեջ... Կարծես թե մեկը
Պիրկ, ջղուտ ձեռքով պոկեց իր խավար
Աչքերից բարակ, թափանցիկ մի քող —
Եվ տեսավ հանկարծ նա այն, որ երեկ
Չէր կարող անգամ երևակայել,
170 Թե կարող է ինքն զգալ ու տեսնել...
Եվ ինչի՞ց ինչի՞ց ինչի՞ց սկսվեց,—
Մտածում էր նա` ժողովից հետո
Վերադառնալիս։— Ցուրտ, խոնավ քամին
Լիզում էր նրա դեմքը, թափանցում
175 Մինչև թոքերը բավական հիվանդ,—
Նա չէր նկատում ոչ մի բան սակայն,
Ձեռքերը կոխած գրպաններն` արագ
Քայլում էր ցեխոտ, խարխուլ մայթերով,
Ու բոցկլտում էր ուղեղը` ջերմին
180 Խոհերից թե՛ նոր, թե՛ զարմանալի...
«Ինչի՞ց սկսվեց...):— Հիշեց.— դահլիճում
Ծուխ, ծանոթ մշուշ:— Մշուշում — դեմքեր.
Բոլորը ծանոթ։— Նրանց ամեն օր
Տեսնում էր ինքը, ու թվում էր, թե

185 Ճանաչում է նա յուրաքանչյուրին,
Ինչպես սեփական իր կնոջը, կամ
Երեխաներին։ — Նստած էր Խեչոն,
Այդ վտիտ մարմնով բանվորը, որի
Դեմքին կա նստած մի’շտ դժգոհություն,
190 Ինչի՞ց — չգիտես։— Նստած էր Համոն,
Այդ հայհոյասեր լենինականցին,
Այդ պարծենկոտը, որ չի՛ հավանում
Ոչ ոքի՝ բացի սեփական անձից։ —
Մուկուչը հետո, այդ երիտասարդ
195 Բանվորը, որ միշտ ծաղրում է իրեն,
Սիրում է խմել և գնալ կինո,
Թեկուզ ունի մայր, կին ու երեխա,
Որ նայում են լոկ նրա վաստակին։ —
Նստած էր Հայրոն... Տպավորվել էր
200 Նրա ուղեղում մանավանդ նրա’,
Այդ տարիքն առած, բայց անգրագետ,
Կոպիտ, քչախոս, մի′շտ անբավական
Բանվորի դեմքը... Այդ մարդը, որի
Ամե’ն մի մազը ծանոթ էր իրեն,
205 Որին չէր սիրում ինքը և որից
Նա չէ’ր սպասում ոչինչ՝ վայրենի
Հայհոյանքներից և մութ, եսամոլ
Իղձերից բացի։— նա չէ՞ր, այդ Հայրո’ն,
Որ քիչ էր մնում սպաներ մի օր
219 Իր ընկերներից մեկին` մի փոքրիկ
Վեճի ժամանակ... Եվ այսպես — հերթով
Մտաբերում էր նա նրանց մեկ−մեկ,—
Մոտ հիսուն հոգի, որ նստած էին
Սկզբում դժգոհ, հոգնած դեմքերով։
215 Դահլիճը արդեն լցված էր ծխով,
Հորանջում էին արդեն ձանձրույթից,

Երբ եկավ հանկարծ զեկուցողը — և
Ժողովն սկսվեց։— Ինքը անկյունում
Կծկված` մի փոքր արհամարհական
220 ժպիտը դեմքին` նայում էր նրան։—
Ի՞նչ էր սպասում այդ հավաքույթից
Ինքը — թվում է, թե պարզ է, առանց
Երկար խոսքերի։— Մի պաշտոնական
Զեկուցում, հետո վաղուց պատրաստված
225 Մի բանաձևի քվեարկություն —
Եվ ուրիշ ոչինչ։— Մութ, մեռյալ մի գործ,
Որ փաթաթվում է այդ անգրագետ
Խեղճերի վզին, որպես մի վերին,
Անխուսափելի կամքի ցանկություն...
230 Այդպե՛ս էլ կարծես սկսվեց։— Նախ նա,
Այդ զեկուցողը, հայտնեց, որ իրենց
Սոցմրցության են կանչել` Լենինի
Քաղաքից` հսկա մի գործարանի
Բանվորները... (Նա այդպե՛ս էլ ասեց`
235 «Լենինի քաղաք», և ոչ — Լենինգրադ,
Ինչո՞ւ — չգիտեր ինքն էլ երևի...) —
Խոսեց նա հետո մրցության մասին,
Դրա էության,— բերեց ցիտատներ
Լենինից, Մարքսից և Ստալինից,—
240 Եվ հետո անցավ սոցիալիստական
Շինարարության հնգամյա հսկա
Պլանին։ Բերեց մի քանի թվեր,
Հետո անպաճույճ, պարզ, հասկանալի
Խոսքերով պատմեց, նկարագրեց
245 Աշխատանքները նա այդ վիթխարի —
Եվ հանկարծ ի՛նքն էլ նկատեց, որ մի
Ինչ–որ անսովոր, խոր լարվածությամբ
Լսում են ահա բոլորը նրան,—

Լսում է ի՛նքն էլ — և աչքերից իր
250 Ընկնում է կարծես մի մութ վարագույր...
Բայց ո՛չ.— դեռ դա չէ՛ր պատճառը իր այդ
Անսպասելի ոգևորության,—
Զեկուցումը չէ՛ր-.. Չէ՞ որ՝ ինչ որ նա՛,
Այդ զեկուցողը պատմեց ժողովին —
255 Ո՛չ նորություն էր իր համար, ո՛չ էլ
Երկնքից իջած մարգարեություն...
Չէ՞ որ, վերջապես, այդ մարդու ասած
Բոլոր այդ վսեմ բաների մասին
Ինքը բազմիցս կարդացել էր մեր
260 Բոլոր թերթերում և ժուռնալներում —
Կարդացել էր և... չէր հավատացել։—
Ուրեմն դա չէ՛ր պատճառը նրա
Ոգևորության։— Բա ի՞նչն էր, ի՞նչը,—
Մտածում էր նա՝ արագ քայլերով
265 Կտրելով ծանոթ ճանապարհը։— Նա
Իր ներքին անթարթ հայացքը հառած
Սեփական մտքի խորքը՝ ճգնում էր
Լրիվ ճշտությամբ, մանրամասնորեն
Վերականգնել իր բորբոքված մտքում
270 Ամբողջը։— Այո։— Զեկուցողը երբ
Իր խոսքն ավարտեց — դահլիճում արդեն
Տիրում էր մի խոր, ջերմին լռություն։—
Մի լարվածություն անսպասելի
Նստել էր, ծանր, բոլորի դեմքին —
275 Եվ ի՛նքն էլ, ի՛նքն էլ համակված էր այդ
Խոր, անակնկալ, գոլ լարվածությամբ...
Բայց դա ո՞նց, դա ո՞նց, դա ո՞նց պատահեց,
Այդ ինչպե՞ս եղավ, որ ի՛նքն էլ հանկարծ,
Համակված կարծես մի մութ մոգությամբ`
280 Սկսեց տարվել մտքերով — այնքա՜ն

Նոր ու անսովոր... Իր մշուշապատ,
Թե՞ պայծառացած աչքերի առջև,
Գուցե ընդհանուր այդ լարվածության
Ազդեցության տակ — սկսեց հանկարծ
285 Վիթխարի պատկեր մի գծագրվել,
Մի զարմանալի, հոյակապ պատկեր...
Դահլիճում տիրող կապույտ լռության,
Կապտավուն ծխի ու մարդկային այդ
Խոր լարվածության միջից ելնելով,
290 Ձուլվելով գուցե իր լսողության
Սահմանին հասնող խոսքերից, նաև
Մարդկային խորունկ շնչառությունից,—
Հյուսվելով նրբին, անհասկանալի,
Անշոշափելի տարրերից — քիչ—քիչ
295 Իր պայծառացած աչքերի առջև
Սկսվեց փռվել պատկերն այդ — այնքա՜ն
Ե՛վ հեքիաթային, և՛... հասանելի։—
Տեսնում էր նա բիլ մշուշի միջից
Դաշտեր, հովիտներ, լեռներ ամեհի,
300 Քաղաքներ հսկա ու գործարաններ,—
Եվ հասնում էին նրա ականջին
Ամեհի ձայներ... Բանա՞կ էր արդյոք,
Մի բազմամիլիոն, երկաթյա բանակ,
Որ արշավանքի ելած՝ լցրել էր
305 Աշխարհը հաստատ, մեկին ձայներով
Ոտքերի դոփյուն, մկանների երգ,
Լարված կամքերի աճումն ամեհի,
Փոկերի դղիրդ, շչակների ձայն,—
Եվ ձուլված իրար այս ամենը՝ մի
310 Աղմուկի նման ռիթմային, հզոր,
Որպես երկաթյա երաժշտություն`
Հնչում էր վսեմ ու անպարտելի...

Եվ այդ ամեհի երաժշտության,
Այդ ծխի, կապույտ մշուշի մի շիր,
315 Այդ բիլ լռության — տեսնում էր նա կոշտ,
Մազապատ, անտաշ դեմքը Հայրոյի,
Որ այնտեղ, բեմից, ձեռքը ծոծրակին,
Քաշում էր կարծես իր կոպիտ կրծքից,
Խոսքի ու խոհի անսովոր գլխից
320 Այնքան հասարակ ու գոտեպնդիչ
Բառեր... Օ, այո՛.— խոսում էր — Հայրոն...
Եվ ի՞նչ էր ասում.— օ, սովորական
Բառեր... Հասարակ, բայց զարմանալի
Խոսքեր... Հասարա՛կ.— օ, ոչ.— և եթե
325 Հասարակ էին խոսքերը նրա,
Ապա... ճիշտ այնքան հասարակ, որքան
Պարզ ու հասարակ է վերջ ի վերջո
Հաշվող մեքենան... այն զարմանալի,
Հրաշք—մեքենան։— Հայրոյի ասած
330 Խոսքերում անշուշտ ա՛յն էր իր համար
Թե՛ անակնկալ, թե՛ զարմանալի,
Որ ինքը... այո՛, չէ՛ր կարող երբեք
Երևակայել, որ նա, այդ Հայրոն,
Ընդունակ է գեթ գլխի՛ ընկնելու,
335 Թե ի՞նչ են ուզում մարդիկ իրենից,
Էլ ու՞ր մնաց, որ նա զգար իրեն
Անխախտ մասնիկը այն մեծ բանակի
Որ Երևանից մինչև Լենինգրադ
Ձայնում են իրար` ֆանտաստիկական
340 Եվ չտեսնված մի աշխատանքի,
Մի վեհ, վիթխարի մի գործի համար...
Խոսեցին հետո մյուսները։— Եվ —
Այն մարդիկ, որոնց ինքը ամեն օր
Տեսնում էր, ապրում հետները, և միշտ

345 Թվում էր նրան, թե ճանաչում է
Ինքը բոլորին ավելի, քան լավ,—
Հանկարծ հառնեցին իր առջև — այնքա՜ն
Կարծես անծանոթ, անճանաչելի։—
Երեք տարի է ահա, որ ինքը
350 Ապրում է այստեղ, այդ մարդկանց կողքին,—
Մտածում էր նա,— և ի՞նչ.— այս երեք
Տարվա ընթացքում կարողացե՜լ է
Արդյոք հասկանալ այդ մարդկանց, տեսնել,
Զգալ, թե ինչո՜վ, ինչո՜վ են նրանք
355 Ապրում ու շնչում։— Ճգնե՞լ է արդյոք
Ըմբռնել նրանց առօրյա կյանքի
Ու աշխատանքի իմաստը,— նրանց
Անդուլ մաքառման և ընդվզումի
Իմաստը։— Օ, ո՛չ... Վերցնենք թեկուզ,—
360 Մտածում էր նա,— այդ նույն Հայրոյին.
Անցել է անփույթ այդ մարդու կողքից
Ինքը ամեն օր, տեսել է միայն
Նրա մարդկային թերությունների
Կեղևը, նրա կոպիտ խոսքերի,
365 Նրա ձեռների, կեղտոտ մատների
Կոշտերը միայն:— Եվ այսպես — բոլոր
Այդ մարդկանց, նրանց առօրյա անդուլ
Աշխատանքների և նրանց ամբողջ
Գործի նկատմամբ։— Անանցանելի
370 Մի պատնեշ է միշտ եղել բարձրացած
Կարծես իր — և այդ բանակի միջև
Մի զարմանալի անթափանց պատնեշ,
Որը չես կարող թեկուզ շոշափել,
Բայց պինդ է այդ նուրբ պատնեշը գուցե.
375 Քան քարը։— Այո՛։ Եվ պատնեշը այդ,
Քաշված իր և իր շրջապատի մեջ —

Ինչի՞ց է արդյոք դա առաջացել...
Ինչի՞ց, օ, ինչի՞ց,— հարցընում էր նա,—
Եվ չէր հասկանում, չէր գտնում դրա
330 Պատճառն իսկական։— Անդրադառնալով
Իր ամբողջ կյանքին` փորձում էր գտնել
Այդ հարցին նա մի պատասխան։— Փոքրիկ,
Խուլ, գավառական քաղաքում ահա —
Իր հայրը չարչի՞, թե՞ արհեստավոր...
335 Օ, և՛ այս, և՛ այն։— Տանը շարունակ
Չքավորություն, խեղճություն, կարիք...
Երկդասյան դպրոց. հետո սեփական
Ջանքերով մի կերպ ընկած Երևան,
Սովորում է նա թեմականում... և —
300 Դա ե՞րբ էր, թողեց դպրոցը, մտավ
Հաշվապահական կուրսեր — և ահա
Դարձավ հաշվետար։— Տասնը յոթ թվին
Նա ամուսնացավ — և այն օրվանից
Աշխատում է նա գրասենյակներում։—
305 Կարգեր են փոխվել, բանակներ եկել,
Բանակներ անցել — իսկ նա միևնույն
Մատյանների մեջ թաղված շարունակ
Ապրում է մի գորշ խխունջի նման,
Դժգոհ իրենից, դժգոհ բոլորից,
400 Դժգոհ` մանավանդ անհասկանալի
Այս «ընկերներից», որոնցից միայն
Սարսափել է ինքն ու ակընկալել
Ամենայն չարիք ու դժբախտություն....
Հեռու է եղել ինքը շարունակ,—
405 Մտածում էր նա,— կռվից, պայքարից,—
Չի եղել երբեք նա կուսակցական,
Դժգոհ է եղել նա դաշնակներից,
Բայց ինչո՞ւ, ինչո՞ւ չի հավատացել

Եվ սրանց... Ինչո՞ւ... Ի՞նչն է վախեցել
410 Կորցնել, բացի իր խեղճությունից,
Իր ճղճիմ, խղճուկ, անաստղ գոյության
Գորշ, անհրապույր հեռանկարից...
Խխունջի նման կառչած շարունակ
Իր ընտանիքին, հոգսերին, հացի
415 Չնչին փշրանքին, թաղված գլխովին
Այդ ամենի մեջ — չի կարողացել
Սթափվել, բանալ աչքերը, տեսնել
Իր շուրջը թափով թնդացող կյանքի
Ընթացքը թե՛ վեհ, թե՛ հերոսական...
420 Ինչո՞ւ, օ, ինչո՞ւ,— հարցնում էր նա
Ինքը իրենից,— և չէր կարենում
Գտնել իր հարցին պատասխան։— Արագ,
Կուրծքը դեմ տված քամու հորձանքին,
Քայլում էր նա՝ ողջ մարմինը թեքած,
425 Եվ քամու հնչեղ հորձանքում նա ա՛յլ
Ձայներ էր լսում, նոր ու կատաղի,
Տեսնում էր դեմքեր կոպիտ, անծանոթ,—
Եվ բարձրանում էր նրա մշուշոտ,
Բայց պայծառացած աչքերի առջև,
430 Ելնելով կարծես գիշերվա մուժից —
Մեր մեծ առօրյան... Մի նոր, վիթխարի
Իմաստ էր նրա աչքին ստանում
Այն ամենը, որ ինքը ամեն օր
Տեսնում էր, սակայն` անհասկանալի
435 Ինչ-որ պատճառովի նա չէ՛ր հասկանում
Մինչև այս գիշեր... Առաջին անգամ
Այդ հաշվետարը, այդ մարդը փոքրիկ,
Որ ապրել էր միշտ իր փոքրիկ, ճղճիմ,
Չնչին հոգսերով,— առաջին անգամ
440 Իր անաստղ կյանքում զգաց նա կյանքի

Աճումն, ահռելի ընթացքը,— նրա
Երկաթ քայլերի դոփյունն անհողդողդ։—
Այնտեղ, մշուշում, տեսնում էր նա մի
Հսկա գործարան... Քաղաքում հեռու,
445 Ուր չի եղել նա իր կյանքում երբեք,
Որից բյուրավոր վերստեր են իրեն
Բաժանում,— այնտեղ, քաղաքում այդ մեծ,
Որ առաջնորդի անունն է կրում
Բազմությունների այս արևակամ,—
450 Տեսնում էր այնտեղ նա կրակներ բյո՛ւր,
Աստղերի նման փայլող կրակներ,
Որոնց շուրջն անդուլ եռում են այս մեր
Հայրոյի նման ածխադեմ մարդկանց
Հոծ բազմություններ... Այդ կրակներից
455 Ձգվում են ահա դեպի խորքը այս
Հեռավոր երկրի — կրակե թելեր։—
Զգվում են թելեր ոսկեցոլ աստղի
Շողերի նման։— Երբ նայում է մարդ
Կիսախուփ աչքով հեռու աստղերին —
460 Այդպիսի ահա ոսկեցոլ թելեր,
Ձգվելով այդ ջինջ, պայծառ աստղերից`
Կապում են մարդու հայացքը նրա՛նց,
Այդ ջինջ աստղերին։— Առաջին անգամ
Նա զգաց այդ պիրկ, անմար թելերի
465 Գոյությունը— և աշխարհը նրա
Աչքերին հանկարծ լայնացա՜վ, ձգվե՜ց,
Դարձավ անսահմա՜ն, անծի՜ր, անեզե՜րք,
Երկնքի՛, հոգո՛ւ և տիեզերքի՛
Նման անեզերք։— Թեթև քայլերով
470 Տուն հասավ, թակեց նա դուռը։— Քամին
Շաչում էր դեռ թունդ, թռչում սանձարձակ։
Գիշեր էր արդեն, երբ վերադարձավ։—

Արագ մտավ տուն։— Կինը հարցական
Հառեց մի վայրկյան աչքերը նրա
475 Շորերին, դեմքին և ոչինչ չասեց։—
Սենյակում, փայտյա սեղանի վրա
Դրված էր մի հին դեղին ինքնաեռ,
Կողքին — մի քանի դատարկ բաժակներ —
Եվ ուրիշ ոչինչ։ — Թափառ աչքերով
480 Նայեց մի վայրկյան այդ ամենին նա,
«Թեյ կա՞»— հարցըրեց մեքենայաբար
Կնոջը — և երբ կինը օրորեց
Գլուխը — նա լուռ վերարկուն հանեց
Եվ գնաց, պառկեց անկյունում դրված
485 Անկողնի վրա։— «Հարբա՞ծ է» իրեն
Հարց տվեց մտքում կինը, հետո լուռ,
Չարացած դեմքով չանչ արավ նրան —
Եվ ինքն էլ, իր հին շորերն հանելով,
Մտավ անկողին։—
490

Սենյակի մթնում,

Խոր լռության մեջ այդ գիշեր երկար
Մտածում էր նա` աչքերը հառած
Մութ առաստաղին։— Եվ սրթսրթալով
Երբ վերջապես նա աչքերը փակեց
495 Եվ քունը՝ խոնավ, գգվող թաթերով
Սկսեց իջնել նրա աչքերին,—
Դեռ հնչում էին նրա ականջին
Ամեհի խոսքեր ու ոտնաձայներ,
Կրակներ էին իր դեմ կայծկլտում —
Եվ մթության մեջ թվում էր նրան
Թե իր հոգնաբեկ մարմնի վրայով
Դոփելով անցնում, անցնում են անվերջ
Հայրոյի նման ածխադեմ մարդկանց
Երկաթյա գնդեր,— գնում են դեպի
505 Երկաթից, կամքից ու աշխատանքից

Կոփվող մի աշխարհ . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Իսկ առավոտյան

Երբ եկավ կրկին նա գրասենյակ`
510 Քնատ էր դեմքը, դժգոհ ու մռայլ.
Գիշերը կարծես եղել էր քեֆի,
Եվ այժմ ծանր էր գլուխը, սիրտը
Խառնում էր կարծես — և աշխարհը ողջ
Թվում էր պղտոր, մթին զառանցանք։ —
515 Իր մթնած, կիտված հոնքերի տակից
Նայում էր մեկ—մեկ նա շուրջը, նրանց,—
Եվ նրանք կրկին նու՛յնն էին թվում,
Նույնն էին թվում այդ մարդիկ նրան`
Նույն սովորական և անհրապույր,
520 Կարիքից, հոգսից ու աշխատանքից
Բթացած մարդիկ... Երեկվա իր մեծ
Խոհերից նրա պղտոր ուղեղում
Մնացել էր լոկ մի մթին մորմոք,
Մնացել էր լոկ խղճի խայթի պես
525 Մի ծանր զգացմունք, որը ճգնում էր
Նա իր մեջ խեղդել։— Նման զգացմունք
Ունենում է մարդ, երբ հանցանք է մի
Կատարում գաղտնի.— խայթում է խիղճը —
Եվ իզուր է նա ճգնում թաքցնել
530 Սեփական խղճից գիտակցությունը
Այդ անդառնալի հանցագործության...
Այդպես երբեմն հարբելուց հետո,
Մյուս առավոտ ամաչում է մարդ,
Երբ հիշում է, որ ինչ—որ անծանոթ
535 Մի մարդու առջև բացել է սիրտը
Գիշերը` խելքից ընկած ժամանակ...
Հեռու, մարմրող ցոլքերի նման

Ցոլացին մի պահ նրա պղտորված
Գիտակցության մեջ երեկվա իր մեծ
340 Խոհերի վերջին փշրանքները — և
Սուզվեցին անդարձ ուղեղի մուժում։—
Նա թթված դեմքով բացեց իր հսկա
Հաշվեմատյանը, մի վերջին անգամ
Բութ, դժգոհ դեմքով իր շուրջը նայեց —
345 Եվ խորասուզվեց իր մանրակրկիտ,
Անվերջ, չհատնող հաշիվների մեջ։—
«Հը, հո չե՞ս հարբել գիշերը»— նրան
Հարցրեց Կարոն, հաշվապահը։— նա
Լուռ, անթարթ նայեց նրա աչքերին
550 Եվ ասաց.— «Այո՛ ... մի փոքր... երեկ...
Ժողովից հետո...»— Եվ կրկին նա լուռ
թեքվեց իր հսկա մատյանի վրա
Եվ խորասուզվեց հաշիվների մեջ...
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
555

Այսպես

Մի անգամ ահա այդ փոքրիկ մարդու,
Այդ հաշվետարի մոտով, այդքան մոտ,
Թնդալով անցավ մեր մեծ առօրյան,
Նա անգամ զգաց, շոշափեց մտքով
560 Ընթացքը նրա հսկավիթխարի,—
Նայեց նա մի պահ հրաշքի նման
Իր աչքերի դեմ բռնկված այդ վեհ,
Այդ շռնդալով անցնող պատկերին —
Եվ Ընկճվելով նրա ամեհի
565 Մեծության ներքո, այդ անգրկելի,
Անհուն վեհության — սուզվեց նա կրկին
Իր սովորական մտմտանքի մեջ...

Եվ նովելը մեր վերջացավ այսպես։—
1929, X—XI